HISTORIA:POŁOŻENIE WYBRAŃCÓW NA PRZYKŁADZIE MĘDRZECHOWA

Położenie prawne i społeczne wybrańców w dawnej Rzeczpospolitej, na przykładzie Mędrzechowa w powiecie dąbrowskim.

Geneza piechoty wybranieckiej tkwi w średniowieczu. Gdy siły rycerstwa nie starczały, w ostateczności powoływano pod broń chłopów. Aby zbyt nie szkodzić potrzebom gospodarki, powoływano przeważnie część, wybór; jednego z 30, 20, 10 czy 5, a kosztami uzbrojenia i wyżywienia „wybrańca“ obciążano chłopów pozostających na roli.

W dotychczasowej historiografii powiatu dąbrowskiego temat wybrańców nie był dotąd podejmowany. Być może dlatego, że własność królewska stanowiła tu niewielki odsetek gruntów, a poza tym, wsie królewskie swe centrum administracyjne miały po drugiej stronie Wisły, najpierw w Nowym Korczynie, a od początków XVII w. w Wiślicy.

Głównym źródłem wykorzystanym w niniejszym opracowaniu były dokumenty z Archiwum Potockich z Krzeszowic, znajdujące się w zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie¹. Wykorzystano także znajdujące się w Archiwum Głównym Akt Dawnych i wydane drukiem wyniki lustracji dóbr królewskich z XVI i XVII w².

W tej koronie za łaską miłego Pana Boga nic na rycerstwie jezdnym nie schodzi, z którym snadnie potrzeby wojenne opatrować się mogą, ale na ludziach pieszych, iż nie pomału zeszło, których do tychże spraw wojennych, niemniej jedno jako i jezdnych potrzeba, a bez których trudno zamki pograniczne opatrzone a pod nieprzyjacielem zdobywane i wzięte być mogą: przetoż napomina król jmć, żeby przy stanowieniu obyczaju spólnej obrony na potomne czasy mogło się pokazać, zkądby i jakim sposobem mieli być piesi do spraw rycerskich sposobniejsi³.

Tymi słowami król polski Stefan Batory w instrukcji na sejmiki zwołane przed sejmem styczniowym 1578 r. zapoczątkował reformy, w których miała zostać podniesiona rola militarna piechoty. Pomysł, by powoływać ludność wiejską do służby wojskowej i utworzenia z niej piechoty narodowej nie był nowy. Ta kwestia była poruszana już wcześniej na zjazdach i sejmikach ziemskich, a od XVI w. także na sejmach. (za takim rozwiązaniem opowiadał się m.in. hetman Jan Tarnowski). Przeważała jednak opinia, że obowiązek obrony Rzeczpospolitej spoczywać powinien wyłącznie na barkach szlachty i nie należy dawać broni do ręki szerokim masom ludności. Istniała także obawa przed tworzeniem niezależnej od sejmu, a podległej tylko królowi silnej formacji zbrojnej. Należy także pamiętać, że był to okres rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, w której każda chłopska para rąk do pracy była bezcenna. Pomysł oddawania do wojska najzdrowszych i najwartościowszych chłopów nie mógł podobać się zarówno szlachciem jak i duchowieństwu.

Piechota wybraniecka. Pierwszy z lewej dziesiętnik.

Wymienione powody doprowadziły do sytuacji, w której król co prawda zdołał przeforsować na sejmie 3 marca 1578 r. projekt powołania piechoty chłpskiej, niemniej jednak ograniczono go tylko do dóbr królewskich, co w zasadniczy sposób wpłynęło na znaczne zmniejszenie liczby piechoty wybranieckiej. Z planowanych 20 000 realna była liczba raptem 3 000, której zresztą wybrańcy mieli nigdy nie osiągnąć. Zasady rekrutacji nowej piechoty wzorowane były na podobnym systemie wprowadzonym przez Batorego w Siedmiogrodzie, ten z kolei nawiązywał do istniejącej we Francji instytucji „wolnych łuczników”, tj. z każdych 20 łanów ziemi uprawnej w dobrach królewskich miał być wybrany jeden poddany zdatny do służby wojskowej zwany wybrańcem. Przyjmował on na siebie obowiązek stawiennictwa się co kwartał na lustrację do rotmistrza, a w razie potrzeby do służby wojskowej. W zamian za to zwalniany był z wszelkich danin oraz powinności, które przejmowali za niego uprawiający pozostałe 19 łanów. Musiał za to zakupić odpowiedni ekwipunek, tj. rusznicę, proch, ołów, szablę, siekierkę oraz mundur, o kroju zarządzonym przez rotmistrza i barwie, będącej najczęściej jednym z odcieni błękitnego. Roty organizowano na wzór rot zaciężnych. Przykładowa rota składała się z rotmistrza, porucznika, dobosza (bębennicy), chorążego, 26 dziesiętników i 236 wybrańców, razem 266 ludzi. W razie niedoboru ludzi rotmistrzowie uzupełniali stan roty żołnierzami zaciężnymi. Dowódców rot mianował król, byli to zazwyczaj doświadczeni oficerowie zaciężnej piechoty, przeważnie pochodzenia szlacheckiego, ale trafiali się również mieszczanie. W granicach własnego województwa wybrańcy mieli walczyć bezpłatnie, natomiast poza nim za żołd, podobnie jak piechurzy zaciężni.

Otrzymywali wynagrodzenie ze skarbu państwa, którego wielkość zależała od liczebności dowodzonej roty. O ile jednak za Batorego żołd był wypłacany, o tyle po 1600 otrzymywali go tylko oficerowie, propornicy i dobosze. O zubożeniu wybrańców po „potopie szwedzkim”, podobnie zresztą jak całego społeczeństwa, świadczy wygląd pułku łanowego pod Wiedniem. W wigilię bitwy, gdy odbywała się defilada wszystkich wojsk przed królem i cesarzem austriackim, piechota łanowa miała mundury podarte, połatane, co na tle wojska austriackiego i niemieckiego ubranego w paradne uniformy wyglądało fatalnie. Trochę zawstydzony król Jan III oświadczył: „przypatrzcie się walecznym, jest to pułk niezwyciężony, który sobie poślubił nie nosić innej odzieży, tylko tę, którą zedrze z poległych nieprzyjaciół”⁴.

Najczęściej ową piechotą obsadzano zamki, w polu używano jej nie tylko do walki, ale i do prac inżynieryjnych przy budowie fortyfikacji polowych, przepraw przez rzeki, do pomocy przy transporcie artylerii itp., do czego przydatne były im siekierki oraz inny sprzęt saperski wieziony w taborze. Ponieważ zwykli szeregowi nie byli w stanie sami ponieść kosztów kampanii, starali się ich unikać, a w trakcie ich trwania łatwo dezerterowali. Próbowano temu zaradzić w ten sposób, że na łanach wybranieckich osadzano zasłużonych zaciężnych, co pozytywnie wpływało na podniesienie wyszkolenia i ducha bojowego całej jednostki. Taka sytuacja miała miejsce w Mędrzechowie.

Królewszczyzny- czyli dobra królewskie (bona regalia), z których rekrutowano wybrańców, pierwotnie były olbrzymie, bo cały kraj należał do panujących. Wraz ze wzrostem liczby ludności i stanu rycerskiego, stały się jednak wyspami wśród morza własności prywatnej i duchownej. Rozdawnictwo i zastawy dóbr królewskich przez Jagiellonów, wprawdzie znacznie ograniczone postanowieniem statutu króla Aleksandra z roku 1504, poczyniły niemałe uszczerbki we własności królewskiej. Do jej pomniejszenia, zwłaszcza na obszarach zalesionych, przyczyniły się też tzw. awulsy, to jest odrywanie od majątków królewskich mniejszych lub większych kawałków gruntów, a niekiedy całych wsi, przez osiadłą w sąsiedztwie szlachtę, która włączała zawłaszczone tereny do swych dóbr dziedzicznych⁵.

Rodzaje własności w powiecie dąbrowskim w połowie XVI w. [AHP]

Przykładem może tu być sprawa zajęcia przez kasztelana radomskiego Andrzeja Firleja w końcu XVI w. gruntów królewskich w Puszczy Mędrzechowskiej starostwa korczyńskiego i założenia na tych gruntach własnej wsi Skrzynka, co doprowadziło do zbrojnego starcia pomiędzy oddziałami Firleja i Stanisława Ligęzy, starosty opoczyńskiego, a siłami broniącego dóbr królewskich starosty korczyńskiego, marszałka wielkiego koronnego Zygmunta Myszkowskiego⁶. Aneksję tych terenów rozszerzyli wkrótce A. Firlej i jego syn Jan. W roku 1618 „dali sprawę poddani (z Mędrzechowa) Króla JM, że Skrzynkę, Wojcinę i Laskówkę zasadził p. Jan Firlej na własnym gruncie Króla J.Mci Mędrzechowskim, gdzie przed tym antecesserowie Króla JMci Pana naszego łowy odprawowali”⁷. Wyjaśnia się w ten sposób sprawa nazwania Odmętu, Wójciny i Laskówki jako nowo lokowanych „noviter lokata”, w trakcie wizytacji biskupiej z 1596 roku, podczas gdy jak wiadomo, ich początki sięgały przełomu XV i XVI wieku⁸.

Akt graniczny wsi Hubenice, Samocice, Mędrzechów i Kupienin z 1622 r. [ANKr]

Awulsy dóbr królewskich były zjawiskiem tak powszechnym, że nie zatamowała ich pierwsza generalna lustracja dóbr królewskich z lat 1564-1565, która dość szczegółowo opisała nie tylko stan i dochodowość, lecz także ich granice. Już w następnej lustracji w roku 1569 zanotowano kilkanaście nowych takich zawłaszczeń, głównie w królewszczyznach położonych w Puszczy Sandomierskiej⁹. Spowodowało to konieczność dokładnego wytyczenia granic pomiędzy własnością królewską i szlachecką. Z 1603 r. pochodzi informacja o ustaleniu granicy pomiędzy dobrami Stanisława Cikowskiego (Breń i Olesno) a dobrami Mędrzechów i Kupienin oraz Bolesław i Grądy¹⁰.

Z kolei w 1621 roku wyznaczono granice pomiędzy dobrami królewskimi Hubenice, Samocice, Mędrzechów i Kupienin, dzierżawionymi przez starostę wiślickiego Krzysztofa Dunina ze Zbaraża, a wymienionymi wcześniej Brniem i Olesnem oraz Skrzynką¹¹. Rok później na mocy dokumentu wydanego w dn. 28 lutego przez króla Zygmunta III, usypano wały graniczne.

Od roku 1567 postanowiono, żeby starostowie z dzierżawionych królewszczyzn oddawali na „kwartę” 1/5, do skarbu nadwornego 3/5, a 1/5, żeby zostawiali dla siebie. Była  to jednak tylkoteoria. W praktyce działo się trochę inaczej. Przykładowo rachunki z roku 1572, pokazują, że skarb nadworny otrzymał zamiast 60% zaledwie 28% dochodów z dóbr państwowych, a w ręku starostów pozostało nie 20%, lecz 52%. Jeszcze gorzej sytuacja przedstawiała się w od około połowy XVII wieku. Według badań opublikowanych przez A. Sucheni-Grabowską, po 1635 roku tylko 4% intraty trafiało do skarbu kwarcianego i tyleż do królewskiego, pozostałe więc 92% uzyskiwał tenutariusz¹².

W XVI w. Mędrzechów wraz z przysiółkami wchodził w skład starostwa nowokorczyńskiego, którego większość dóbr leżała na lewym brzegu Wisły. Podczas lustracji województwa sandomierskiego w 1564-1565 r. starostwo obejmowało na prawym brzegu Wisły wsie Mędrzechów, Glinka, Kupienin, Hubienice, Kozłów, Samocice, Strojców i Borusowa¹³.

W okresie swej świetności należało do bardziej łakomych kąsków dla ówczesnej magnaterii. Według płaconej kwarty 1026 złp¹⁴,. oraz przyjmując około 50%, które w praktyce otrzymywał starosta, pod koniec XVI wieku dawało mu to dochód około 2500 złp. W latach 1612-1615 ze starostwa wydzielono ekonomię wiślicką, która stała się w połowie XVII wieku starostwem niegrodowym i domeną rodów Gołuchowskich i Ossolińskich¹⁵. Według lustracji z 1669 roku składało się ona z miasta Wiślicy i wsi: Mędrzechów, Wólka Mędrzechowska, Kopacz, Kupienin, Podlipie, Strojców, Borusowa, Samocice, Kozłów, Hubenice, Zawierzbie- położonych na prawym brzegu Wisły, obecnie w powiecie dąbrowskim oraz Łęka, Miernów, Winiary, Senisławice, Korczyn, Sępichów, Kocina, Brzostków, Pawłów, Koniecmłoty, Górnowola, Wełnin, Błotnowola, Chwalibogowice i Parchocin- na lewym brzegu, obecnie w powiecie buskim¹⁶. Rezydencja starosty wiślickiego znajdowała się we wsi Winiary, leżącej nieopodal Starego Korczyna. Na mocy dokumentu wydanego w Warszawie w dn. 6 czerwca 1765 roku król Stanisław August nadał starostwo wiślickie Stanisławowi i Izabeli z Czartoryskich Lubomirskim¹⁷.

Królewszczyzny [kolor czerwony] w powiecie dąbrowskim w połowie XVI w. [AHP]

Jak już wspomniano, piechota wybraniecka została powołana do życia w 1578 r. i składała się z 1806 żołnierzy, a ich prawa i obowiązki zostały określone w konstytucji sejmu z 1590 r. Wybrańcy otrzymywali jednołanowe gospodarstwa oraz przysługiwało im emfiteutyczne prawo własności ziemi, nie odrabiali pańszczyzny, nie uiszczali czynszów, nie płacili podatków oraz mogli przekazywać swoje gospodarstwa w spadku dzieciom¹⁸. Już w 1585 roku istniały w Mędrzechowie 2 wybraniectwa, każde po jednym łanie wolnym od robocizn, posług, czynszów i danin, a za to z obowiązkiem służby wojskowej. Jednocześnie na świadczenia za wybrańców składali się chłopi z Mędrzechowa i Woli Brzostkowskiej (dziś Błotnowola) w wysokości: robocizna 16 zł, czynsz 24 grosze, daniny 10 gr i 9 denarów, czyli razem 17 zł 14 gr i 9 den¹⁹.

W ciągu pierwszej połowy XVII wieku nastąpiła zmiana charakteru wybraniectw, które stają się nie tyle uposażeniem funkcji wojennej danego kmiecia, co dochodowym uprzywilejowanym gospodarstwem będącym łakomym kąskiem dla bardziej przedsiębiorczych chłopów i drobnej szlachty, tym bardziej że samą służbę wojskową można było z czasem opłacić, lub wykonać przez zastępstwo. W rezultacie objęcie wybraniectwa polegało nie na wyznaczeniu i wybraniu kogoś z gromady, ale na uzyskaniu przywileju od króla, co zwane było „prawnictwem” lub lemaństwem. W inwentarzu z 1765 roku wymieniany jest prawnik w Kupieninie o imieniu Wawrzyniec (prawdopodobnie Baran), posiadający przywilej Jana III Sobieskiego z 10 października 1674 roku nadany Janowi Fijałowi, dziadkowi żony:

Prawnik czyli Leman teraz iest Wawrzyniec, który stanąwszy przed Nami pokazał nam prawo na Młyn we Wsi Kupieninie w Stwie Wiślickim Jana 3go w Krakowie Dnia 10 października 1674. tudzież Jana Kazimierza przywilejów Prawniczemu niegdy Janowi Fijałowi Dziadowi Rodzonemu żony pomienionego Wawrzyńca danych, którego Młyna tenże Wawrzyniec teraz nie trzyma, że go Dwór nie dopuszcza, tylko od lat kilkunastu daie po Złott 38. y do podróży pociągany bywa, bo przez Przywileie iest uwolniony, y gruntów Jego nie mało Wisła zabrała. Myto Jego użalenie, y wniesioną krzywdę do uznania, y rozrządzenia tam gdzie Sprawa należy odsyłamy, iednak od pomienionego Czynszu dawania do Dworu corocznie nieuwalniamy²⁰.

Z kolei inwentarz z 1785 roku wymienia Józefa Fijała, który płacił 4 zł 26 gr podatku rustykalnego, 1 zł 2 gr podatku kwaterunkowego oraz 25 zł 10 gr czynszu²¹. Wygląda więc na to, że doszło do podziału gruntów objętych przywilejem, gdyż w inwentarzu z 1801 roku wymienianych jest dwóch prawników, tj. Walenty Pawelec, który zapłacił 4 zł 10 gr podatku rustykalnego, 1 zł 6 gr kwaterunkowego oraz 11 zł 4 gr czynszu, oraz Wojciech Baran, który wydał na podatek rustykalny 4 zł 26 gr, kwaterunkowy 1zł 6 gr oraz na czynsz 20 zł²². Z roku 1807 pochodzi kolejna wzmianka o dwóch prawnikach. Byli to ponownie Walenty Pawelec, który posiadał 17 morgów i 1105 sążni ziemi i Józef Fijał z 17 morgami i 438 sążniami²³.

Konstytucja z 1676 r., aby nie dopuścić do pauperyzacji wybrańców i zapobiec mnożeniu się w dobrach królewskich wskutek podziałów spadkowych liczby zwolnionych z czynszów i pańszczyzny chłopów²⁴, zezwalała dzielić wybranictwa najwyżej między czterech sukcesorów²⁵. Wskutek tego znaczna część wybraniectw utrzymała charakter dużych, najczęściej jednołanowych gospodarstw, z których starostowie nie mogli legalnie rugować korzystających z uprawnień emifeutycznych chłopów. Począwszy od 1638 r., wybrańcy mogli być zwalniani ze służby wojskowej w zamian za opłacenie ekwiwalentu w gotówce, a w 1726 r. obowiązujące ich powinności militarne zostały definitywnie zamienione na roczne opłaty w wysokości 100 złp²⁶. Przez to wybraniectwa utraciły charakter uposażenia piechoty chłopskiej, co z kolei ułatwiało szlachcie przejmowanie ich na własność, nawet jeśli nie uzyskała niezbędnego do tego zezwolenia królewskiego²⁷. Niemniej jednak, w przeciwieństwie do sołectw- najbardziej zbliżonego do wybraniectw typu uprzywilejowanych gospodarstw chłopskich,, nie zostały zarezerwowane dla szlachty i ubiegali się o nie również wzbogaceni chłopi²⁸. Powstawały na tym tle ostre zatargi, które sądy referendarskie rozpatrywały w pierwszej kolejności, sprawy te bowiem wymagały natychmiastowego i radykalnego rozwiązania²⁹.

W Mędrzechowie przywilej „Na sołectwo Łan Wybraniecki” otrzymał od Króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w dn. 9 stycznia 1673 roku „szlachetny” Stanisław Łęcki³⁰.

Przywilej na Łan Wybraniecki wydany Stanisławowi Łęckiemu przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w dn. 9 stycznia 1673 r. [ANKr].

[…] Oznajmiamy niniejszym listem naszem wszem, y każdemu zosobna komu o tym wiedzieć należy Iżmy mając wzgląd y baczenie na wierne, y życzliwe usługi Wojenne szlachetnego Stanisława Łąckiego ze wsi naszey Mędrzechowa do Starostwa Wiślickiego należącey, które szlachetny niegdy Szymon Łącki, Oyca iego żadney Expedycyey Woienney nieopuszczayąc uszczerbkiem Zdrowia y z stratą […] wiernie y Życzliwie wyświadczał, y on sam we wszystkim czyniąc dosyć Prawu Pospolitemu względem wyprawowania Pachołka wyświadczać nieustaie, Przeto chcąc iego napotym do tychże Usług Wojennych zachęcić umyśliliśmy Onego y Sukcesorów po nim następujących przy Sołtystwie albo Wybraniectwie, które zdawna iego Przodkowie trzymali we Wsi Naszey Mędrzechowie będącym zachować, iakosz zachowienie my niniejszym listem naszym Względem którego zachowania naszego pomienione Sołtystwo albo Wybraniectwo ze wszystkiemi Rolami, Polami, Obszarami, Ogrodami, Łąkami, Puszczmi polnemi y Leśnemi pasiekami, z wolnym Jezioreczek do Ryb łowienia używaniem, także Drzewa na Opał, poprawe budynków y Chrustów w Lasach naszych pomienionego Starostwa Wiślickiego należących rąbaniem, zwolnym dotego Piwa Warzeniem y Gorzałkę palenie na własną domową potrzebę, Młyna bez miary używaniem albo onego na swym gruncie na mieyscu sposobnym wystawieniem, tudzież zwolnym natymże Groncie Zagrodników podług potrzeby osadzeniem on i Sukcesorowi iego trzymać y Zażywać bęndą aż do Ostatniego Kresu Życia swego. Nad to czyniemy go wolnym, y Sukcesorów także. Zagrodnikom iego wszystkich robót y służb Dworowi teraz y napotym oddawania łanowego, Poborów Podymnego, Zaciągów, Straży, Noclegów, popasów Chleba Zimowego, powód, Przechodów Żołnierskich y innych wszelakich ciężarów y podatków Dworowi tamecznemu y komukolwiek powinnych, które poddani zteyże Wsi zań odprawować są powinni, co do wiadomości wszystkich, którym to należy, a mianowicie – Dzierżawie albo Administratora Wiślickiego teraźniejsze, y innych napotym będących przywodząc rozkazujemy, aby przeżeczony Szlachetny Stanisław Łęcki z strony iemu złaski Naszey Królewskiey nadanych zwolności żadney trudności ani przenagabania nie miał, także y do powinności wszelkich ponoszenie nie był przymuszany, ale we wszystkich wolnościach iemu nadanych cało y nienaruszenie był zachowany […]³¹.

Z dokumentu wydanego przez króla Jana III Sobieskiego w Warszawie w dn.11 V 1685 roku, dotyczącego potwierdzenia przywileju na mędrzechowskie wybraniectwo, dowiadujemy się, że już w 1681 r. należało ono na mocy wcześniejszego przywileju z dn. 14 czerwca tegoż roku do Marcina Owsińskiego żonatego z Katarzyną Wiśniowską, który sprzedał je Aleksandrowi Zacharzewskiemu i jego żonie Katarzynie za sumę 1800 złp³².

Potwierdzenie przywileju na mędrzechowskie wybraniectwo przez króla Jana III Sobieskiego wydane w Warszawie w dn. 11 V 1685 r. [ANKr].

W 1697 roku król wydał dokument, w którym potwierdza prawo Zofii Zbrzóżkówny (drugiej żony Aleksandra Zacharzewskiego) do wspódzierżawy sołtystwa,: „umyśliliśmy Szlachetną Sophią Zbrzóżkowne Małżonkę iego przy tymże prawie nierozdzielnie z potomkami ich cało i nienaruszalnie zachować iakoż niniejszym przywilejem naszym zachowuiemy, aż do ostatniego Życia ich Kresu”³³.

Dokument wydany przez Jana III Sobieskiego w 1697 r. [ANKr].

W 1701 roku August II przekazał wybraniectwo Wojciechowi i Elżbiecie Fitkom, a 23 VII 1720 roku wyraził zgodę na przekazanie go Kazimierzowi, Marcinowi i Sebastianowi (synom Wojciecha) oraz ich sukcesorom. Z kolei w dn. 20 VII 1748 r. król zgodnie z zaleceniami rady przybocznej, przekazał sołtystwo na rzecz Marcina i Łucji Fitkin: „Za Instancją Panów Rad Naszych przy Boku naszym będących za Uczciwym Marcinem Fitkiem Synem […]  Zmarłych Woyciecha Fitka y Elżbiety Małżonków do nas wniesioną Onego iako po wzwyż wyrażonych Rodzicach Sukcessora z Łucyą Małżonką Maryanną Córką y Innemi Sukcessorami Jego przy tymże wybraniectwie zachować”³⁴.

Przywilej króla Augusta II z 1701 r. [ANKr]

Według informacji przekazanych przez królewskich lustratorów w 1765 roku „Łan Wybraniecki” należał już do Piotra Kowalskiego i żony Łucji pierwszej żony Marcina Fitkin [Fitkowskiego].

Iest w tey Wsi Łan Wybraniecki albo Sołtystwo, którego Posesorami są teraz Urodzeni Piotr Kowalski y Łucya z pierwszego Małżeństwa Marcina Fitkowskiego, teraz Urodzonego Kowalskiego Żona y Maryanna Córka Jej, z pierwszego Małżeństwa spłodzona, ato na fundamencie Przywilejów pierwszego Uczciwego niegdy Woyciechowi Fitkowskiemu y Elżbiecie Małżonkom, Ich Sukcesorom przez Nayiaśniejszego Króla Jw. Augusta 3go danego, Drugiego od tegoż Króla Jmci po Zmarłych Woyciechu y Elżbiecie Fitkowskich Małżonkach, Uczciwym Marcinie y Łucyi Małż., y Maryannie Córce Ich Fitkowskiey y Ich Sukcesorom także z aprobacją dawnych Praw danego, przy tymże Łanie zachowuiącey, którego do tych czas są w Possesyi, Płacą rocznie podatek RzPltey na Regiment Łanowy po Złott 100. Na co nam kwity Regimentowe pokazali. W tym stanąwszy przed nami Uczciwy Fitkowski, niegdy Kazimierza Fitkowskiego y Elżbiety Fitkowskich Wnuk, swym y […] Józefa y Innych Imieniem wnios do nas użalenie swoie, że nie tylko sama Łucya teraz Kowalska z Córką swą Maryanną Łan ten cały powinna trzymać, ale y oni iak równi Sukcessorowie od Woyciecha pochodzący, na co Łucya odpowiedziała, że nieboszczyk pierwszy Mąż Jey z Kazimierzem Bratem swoim zawarli kontrakt przedainy o iego część za Summę Złott Pol 700. y oneż temu Kazimierzowi wypłacił, na co kopialne Dokumenta położyła, niektórych Tranzakcyi oblaty Grodowe probuiąc, że Jey nieprzespaną nieprzerwaną tego Łanu Całego Possesyą z Dowodami, że w Sądach Asesorskich o rezolucyą takowych Tranzakcyi y przyznania Sprawiedliwego części Kazimierza przez Marcina Fitkowskiego nabycia iest sprawa. My Lustratorowie nato się zapatrzywszy, przy Possesyi Urodzonych Kowalskich Małżonków, y Maryannę Fitkowską ad Mentem Privilegii Nayiaśnieyszego Augusta 3go Supencio annotati, Tego Łanu z wypłaceniem należącego Corocznie RzPltey podatku do rozsądzenia y dalszey Decyzyi gdzie Sprawa należy, y iuż zaczęta, zostawuiemy y zachowujemy³⁵.

Po przejęciu omawianych terenów przez administrację austriacką, właściciele sołtystwa musieli udowodnić swoje prawa do jego użytkowania. Z dokumentu wydanego dn. 17 VIII 1840 r. w Mędrzechowie dowiadujemy się, że przywileje królów polskich zostały potwierdzone w 1780 r., o czym pisał ówczesny właściciel Józef Fitkowski:

Ja Józef Fitko czyli Fitkowski posiadacz dziedziczny gruntu Sołtystwa do niegdy Starostwa Wiślickiego należącego we Wsi Mędrzechów pod N^rem konskrypcji 54 istnieiacego – posiadaiąc te Sołtystwo na mocy przywileiów dawnych królów polskich, które to przywileje i Rządy krajowe C.k Austriackie na Mocy Nadwornego Dekretu z dnia 13 Sierpnia 1780 Cyrkularzem z dnia 17 Stycznia 1788 […] stwierdzili i późnieyszym Cyrkulrzem z dnia 26 Stycznia 1792 […] od przedstawień dalszych do zatwierdzenia uwolnili3⁶.

Potwierdzenie przekazania przez J. Fitkowskiego 200 złr Katarzynie i Piotrowi Justofinom [ANKr]

Z inwentarza klucza mędrzechowskiego wiadomo, że w 1785 roku sołtystwo uprzywilejowane, nadal znajdowało się „w posesji uczciwego Marcina Fitkowskiego z gruntami i dwoma dębowymi gaikami poddanych zagrodników czterech”³⁷. Płacono z niego wtedy już podatek kwaterunkowy w wysokości. Wspomniany wyżej Józef Fitkowski przejął je dopiero w 1824 roku. Jak pisał, „iako dziedzic wiecznie trwały maiąc sobie przyznane dziedzictwo tego Sołtystwa po Oycu Moim Ś.P. Marcinie Fitko, czyli Fitkowskim na mnie spadłe Dekretem przyznania dziedzictwa zwierzchności Sądowey państwa Mędrzechowa z dnia 4 Listopada 1824”³⁸. Dokument ów dotyczył przekazania sołtystwa córce Mariannie i zięciowi Sewerynowi Sołtyskowi.

Powodowany iedynie szczęściem przyszłym nayukochaiszey Córki Naszey Marianny z W. Józefą z Zarzyckich Fitkowską Żoną Moią spłodzoney i Jej mężem W. Sewerynem Sołtyskiem Synem W. Jana Sołtyska, którego dobre obyczaje i przychylność do Żony Jego, iako i nas także Rodziców Jej takie mnie zobowiązali, że upatrując w połączeniu dożywotnim Oboiga młodych szczęścia Ich, równie iak i na Rodziców stąd Zadowolenie – rzeczonym Państwu Mariannie z Fitkowskich i Sewerynowi Sołtyskowi Małżonkom Sołtystwo moie we Wsi Mędrzechów […] od dnia dzisiejszego w wiecznie trwałe posiadanie oddaię, odstępuie, daie i daruie, pod następuiącemi jednak warunkami:

1. Oboie razem Państwo Seweryn i Marianna Sołtyskowie Małżonkowie obowiązani będą za lat dziewięć od dnia podpisu tey Cesii rachując wyliczyć i zapłacić do rąk moich, lub uchoway Boże w wypadku wcześniejszym śmierci moiey, do rąk Syna mego Cypriana Fitkowskiego Summę trzy tysiące Złotych Ryńskich w monecie srebrney kraiowey brzęczącey konwencionalney bez procentu jednak.

2. Zastrzegam sobie do najdłuższego Życia moiego i Żony moiey Pani Józefy z Zarzyckich Fitkowskiej połowę dochodów tegoż Sołtystwa i wolne używanie opału i dla tego używanie lasu.

3. Wspólny zarząd gospodarski mieć chcę z dziećmi wolny, w zgodzie, uległości i w innym dla nas Rodziców uszanowaniu.

4. Sołtystwo te pod dniem dzisiejszym odstąpione niewolno Państwu Mariannie i Sewerynowi Sołtyskom Małżonkom bez wyraźnego nas Rodziców pozwolenia ani długami obciążać, ani komu trzeciemu sprzedawać, które te Cesie czyli Donacie chcąc mieć wwraz z możebnemi Sukcesorami trwałe i niewzruszone w księgach gruntowych i gdzie potrzeba wymagać będzie wpisać i intabulować pozwalam i podpisując własną ręką i przyjaciół do podpisania za Świadków, a w szczególności W. Pana Sołtyska Oyca Pana Seweryna Sołtyska upraszam³⁹.

Wszystkie ustalenia szybko straciły swą ważność, ponieważ dwa lata później postanowiono sprzedać sołtystwo Zofii hr. Potockiej. Już wcześniej, bo w latach 1825-1828 Józef Fitkowski spłacił rodzeństwo (po 240 złr), tj. brata Kazimierza (1825 – 41 złr, 1827 – 199 złr) oraz siostrę Katarzynę Justofin i jej męża Piotra (1826 – 200 złr). W 1828 r. 40 złr reszty otrzymała Katarzyna z Justofinów Nowakowska i Piotr Justofin⁴⁰. W późniejszym terminie wypłacił wszystkich mających prawo do spadku, wydając łącznie (po ugodzie) 2400 złr⁴¹.

Kontrakt kupna-sprzedaży zawarto w Mędrzechowie w dn. 25 VII 1842 roku, pomiędzy sprzedającymi Józefem i Józefą z Zarzyckich Fitko (Fitkowskimi), Sewerynem i Marianną z Fitkowskich Sołtyskom oraz kupującym Wojciechem Paszkowskim, występującym w imieniu Zofii hr. Potockiej w obecności świadków Jana Filipowicza, Jakuba Banasia, Tomasza Nadolskiego i Michała Świątka⁴². Przed tym został sporządzony opis sołtystwa, w którym znajdujemy cenne informacje dotyczące zarówno gruntów, jak i powinności poddanych. Wynika z nich, że sołtystwo „Łan Wybraniecki” obejmowało ogółem 55 morgów i 553 sążnie kwadratowe gruntu, w tym: 8/122 morgi ról, 11/208 łąk i 3/1576 pastwisk⁴³.

Tabela 1.

Grunty należące do sołtystwa w Mędrzechowie w 1842 r.

Źródło: ANKr, APK, sygn. Ak.Pot.254, mkfm.J-16139.

Wykazane wyżej rozproszenie gruntów, było efektem ponownego wymierzenia ich na polecenie króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1673 roku: „A iż Roley Łanu zupełnego do tego czasu używanie podanego nie ma, rozkazujemy, aby iako w Reyestrach Rewizorskich y Lustratorskich iest dawno opisany za okazaniem tego Listu Naszego Łan cały był wymierzony, y wużywanie spokoyne nieodwłocznie oddany dla Łaskiey Naszey”⁴⁴.

W obecności świadków Jakuba Smasia, Wojciecha Ziętary, Stanisława Szajora i Tomasza Nadolskiego, pisarz Jan Filipowicz sporządził wykaz powinności zagrodników mających grunty należące do sołtystwa⁴⁵.

Tabela 2.

Powinności zagrodników sołtystwa mędrzechowskiego w 1842 r⁴⁶.

Źródło: ANKr, APK, sygn. Ak.Pot.254, mkfm.J-16139.

Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli, na ternie sołtystwa mędrzechowskiego grunty posiadało 9 zagrodników, którzy łącznie dzierżawili 13 morgów i 219 sążni kwadratowych. Z tego areału zobowiązani byli do robocizny pieszej w liczbie 9 dni tygodniowo. Oprócz tego musieli pilnować pól sołtystwa: „Powyżsi Podani do Sołtystwa należący są obowiązani żadnych Dni pomocnych, o ile że Ci mają na polu ten Obowiązek pilnowania wszystkich Pól do Sołtystwa należących” oraz odrabiać podatek, który płaciło sołtystwo: „Pomimo tey Należności obowiązani są następujący powinności za podatki, które Sołtystwo opłacać musi odrabiać: Dynak Jan rocznie odrobić dni 6, Babula Błażej 6, Robak Jan  6, Kania Antoni  9, Łachut Michał 6”⁴⁷.

Biorąc pod uwagę fakt, że zagrodnicy posiadali około 13 morgów ziemi, folwark sołtysi dysponował areałem 42 morgów (1 łan frankoński, większy), czyli prawie tyle, co folwark królewski. W 1842 r. dwór folwarczny był drewnianym, parterowym budynkiem ogrzewanym za pomocą kaflowego pieca. Składał się z 3 pokoi z podłogą z tarcic, sieni z posadzką ułożoną z cegieł i kominem, co zapewne wyróżniało go od chłopskich chat. Brak natomiast wzmianki o ganku, który był charakterystycznym elementem dworku szlacheckiego w tym okresie. Od reszty zabudowań był odgrodzony płotem (prawdopodobnie z wikliny), a przed samym budynkiem stała studnia z poszytem.

Do Sieni wchodząc na prawo są Drzwi do Pokojów z Tarcic na Zawiasach i Hakach z klamką do zamykania, wchodząc do Pokoju pierwszego okien okutych o sześciu szybach dwa. Powała i podłoga z Tarcic, na lewo idąc następuje Pokój 2ⁱ przy którem są Drzwi pojedyncze z Tarcic na Zawiasach i Hakach z klamką i w tymże znajduje się okno okute o 6^ciu szybach. Powała i podłoga taka iak wpoprzedniem wpośród oboch tych Stancyi iest Piec kaflowy ogrzewający; Wychodząc z teyże Stancyi do pierwszey są Drzwi na Lewey ręce z Tarcic na Zawiasach i Hakach z klamką, prowadzące do 3^o Pokoju w którem znajduje się Powała i podłoga z Tarcic. Okno okute o 6 taflach na północ na północ, w Tymże są Drzwi z Tarcic na front na Zawiasach i Hakach z klamką żelazną i drzewianą Okno okute o 6 u taflach na północ w Tymże są Drzwi z Tarcic na zawiasach i Hakach z Zasuwą żelazną i drewnianą. W Sieni poprzedniey prowadzącey do pokoju iest posadzka z Cegieł, są Drzwi na północ z Tarcic na zawiasach i Hakach z Zasuwą żelazną, wtejże schody prowadzące na Górę z Drzwiami z Tarcic do zamykania na kłódkę, na tey Górze iest Powała nad Pokojem cegłą ułożona, komin z Cegły na Dach wyprowadzony. Kuchnia osobliwa obok Domu mieszkalnego leżąca frontem na południe z Drzewa słomą poszyta Drzwi z Tarcic na zawiasach i Hakach z drewnianym zamknięciem prowadzące do Sieni mniemającej żadney powały ani podłogi, z teyże na Lewo są Drzwi z Tarcic na zawiasach i Hakach bez żadnego zamknięcia prowadzące do kuchni, w teyże iest powała z tarcic, podłogi żadney, piec z Cegły piekarski, przytem przymocowana Nalepa z Cegły, a obok tey kominek do Świcenia, okien bez okucia składających się z kilkunastu małych szybek dwa, idąc z teyże kuchni prosto są Drzwi na zawiasach i Hakach z drewnianym zamknięciem idące na front. Wracając się do Sieni poprzednio opisaney następuje na Lewą rękę Loch czyli Piwnica murowana z Drzwiami z Tarcic na biegunach wktórey cztery strony murowane a powała zaś tam z drzewa, z teyże samey Sieni są Drzwi na Zawiasach i hakach z drzewianem zamknięciem prowadzące do Chlewików, których iest razem Komorek 3, bez powały Słomą poszyte. Zboku tego Budynku t.i. z Zachodu iest Komorka przystawiona z Drzewa słomą poszyta, przy którey są Drzwi drewniane na biegunach do zamknięcia na kłotkę, bez powały i Podłogi […]⁴⁸.

Piotr Świtkowski pisał w XVIII w., że, „każdy w Polszcze folwark, czyli dwór, albo jest taki, że w nim sam pan mieszka, albo też, że w nim tylko trzyma jakiego ekonoma. Pierwszy oprócz budynków gospodarskich musi mieć mieszkanie dla pana; drugi obejdzie się bez niego”⁴⁹. Należy przy tym zwrócić uwagę, że Świtkowski słowa „folwark” i „dwór” używa wymiennie. Czyli na folwarku lub w zasadzie w jego bezpośrednim sąsiedztwie, mógł, ale nie musiał znajdować się dwór, ale zawsze znajdował się szereg budynków gospodarczych.

Wśród nich znajdowało się przede wszystkim gumno, czyli ta część gospodarstwa, w której gromadzono zbiory i wszelkiego typu zapasy (stodoły, spichlerze itp.) oraz budynki dla inwentarza żywego (stajnie, chlewy, wołownie, krowiarnie, obory) i martwego (wozownie). Z precyzyjnych opisu budynków gospodarczych należących do sołtystwa mędrzechowskiego z 23 lipca 1842 r. dowiadujemy się, że budynki gospodarcze wykonane były z drewna i poszyte słomą.

Obora, wktórey są Staynie z Wozownią w wiednem Zabudowaniu. Wozownia długości łokci 10 [7,9 m], szerokości 9 [7 m], przy którey Drzwi podwojne na biegunach do zamknięcia na kłotkę, Słomą poszyta z Drzewa, daley na wschód Staynia końska razem z Wołownią przy których Drzwi z Tarcic na biegunach do zamknięcia na kłotkę, przy tych Sztaba żelazna duża zkluczem Żelaznem do zamknięcia prowadzą do Wołowni długości łokci 12 [9,3 m], szerokości łokci 9 [7 m] nie mającey powały, z teyże Stayni iest Żłób z drabiną, podłoga z Tarcic przez połowę teyże ułożona, okienko małe, długość Łokci 8 [6,2 m], szerokości 9 [7 m], wychodząc na oborę tychże Stajen krowiarnia, gdzie Drzwi z Tarcic na biegunach do zamknięcia na kłotkę tam prowadzą, w eyże Styni iest Żłób z drabiną bez powały i podłogi długości Łokci 10 ¾ [8,3 m], szerokości 9 [7 m], z teyże wychodząc są Drzwi z Tarcic na biegunach z zamknięciem na kłotkę z Sztabą i kluczem Żelaznem prowadzące do drugiey końskiey Stayni, w którey się znajduje Żłób i drabina iedna, podłoga przez połowę bez powały długości Łokci 8 [6,2 m], szerokości 9 [7 m]. Wszystkie te Staynie słomą poszyte, z drzewa, daliy nasępuje, Gumna składające się z trzech stodół, która pierwsza frontem na południe Słomą poszyta, lepiana, z Gankiem o dwoch Słupach długości Łokci 43 [33,5 m], szerokości Łokci 15 ¾ [12,3 m], do którey wchodząc są Wrota podwojne z Tarcic na końcach żelaznych i biegunach, do zamknięcia na kłotkę, boisko do młocenia zoboch stron z Zpolniecami, na północ w teyże drzwi czyli Wrota z Tarcic podwoine na biegunach do zamknięcia na kłotkę z spodu, w teyże Stodole iest Słupów dębowych 22 fochów dębowych 6, związków środkowych sztuk 6, krokiew sztuk 22., następuje zaras obok tey druga Stodoła mała lepiana, Słomą poszyta frontem na Zachód, przy którey są Wrota podwojne z Tarcic na końcach żelaznych i biegunach, do zamknięcia na kłotkę, w teyże iest Słupów 12 dębowych i sosnowych, par krokiew 8, długości Łokci 16 ¼ [12,7 m], szerokości Łokci 8 [6,2 m]. Obok teyże następuje stodoła 3^a długości Łokci 33 [25,7 m], Szerokości Łokci 13 [10,1 m] frontem na Zachód przy którey są Wrota podwojne z Tarcic na biegunach z kunami żelaznemi dwiema do zamknięcia na kłotkę, – drugie Wrota na Wschód podwojne z Tarcic do zamknięcia na kłotkę zspodu bojsko do młocenia z Zapalnicami, w teyże iest słupów dębowych 18. krokiew par 20. fochów dębowych 4. Szerokości Łokci 13 [10,1 m], długości Łokci 33 ¾ [26,3 m] pod tąż samą Stodołą iest Piwnica murowana frontem na południe z boku tey Stodoły przy którey są drzwi z Tarcic na Zawiasach i hakach do zamknięcia na kłotkę prowadzą po schodach na dół do przedsionka zktórego idąc do Piwnicy są drzwi na Zawiasach, w Piwnicy zaś iest okienko z żelaznemi krzyżowemi sztabami w murowanemi – z sklepieniem⁵⁰.

Kwit na  6000 złr za sprzedane sołtystwo w Mędrzechowie [ANKr]

Podpisany kontrakt kupna-sprzedaży sołtystwa zawierał 6 punktów, w których uregulowano sprawy własnościowe⁵¹. W dniu 10 II 1843 roku Józef Fitkowski oraz pozostali współwłaściciele otrzymali od pełnomocnika Zofii hr. Branickiej Wojciecha Paszkowskiego umówioną w kontrakcie kwotę 6000 złr i w ten sposób sołtystwo zostało włączone w skład klucza mędrzechowskiego.

Przypisy
1. Archiwum Narodowe w Krakowie [ANKr], Archiwum Potockich z Krzeszowic [APK].
2. Archiwum Główne Akt Dawnych [AGAD], Archiwum Skarbu Koronnego [ASK].
3. Instrukcja posłowi króla j-mci…, wyd. A. Pawiński, „Źródła Dziejowe” ,T. IV, Warszawa 1877, s. 251-252. J. Gerlach, Żołnierz łanowy i dymowy w Polsce feudalnej, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, T. 6, z.1-4.
4. L. Rogalski, Dzieje Jana III Sobieskiego, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, Warszawa 1847, s. 147.
5. Atlas Historyczny Polski, Województwo Sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku .[AHPWS], red. W. Pałucki, Warszawa 1993, cz. II [dalej: AHP].
6. Omyłkowo wymieniony Stanisław Cikowski jako bezprawny osadźca wsi Skrzynka. Zob. W. Pałucki, Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII w., Warszawa 1974, s. 18.
7. AGAD, ASK XLVI, Lustracje, rewizje i inwentarze dóbr królewskich z lat 1549-1800.
8. Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie [AKM], Acta visitationis [A.visit.] 1596, nr 7, k. 154-155.
9. AHP.
10. ANKr, APK, sygn. Ak.Pot.16, mkfm.J-16135. Documenta limites bonorum tractus Mędrzechoviensis concernentia.
11. Tamże.
12. S. Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław -Warszawa -Kraków 1990, s. 70.
13. Lustracja województwa sandomierskiego 1564-1565, wyd. W. Ochmański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.
14. S. Ciara, dz. cyt., s. 89.
15. A. Wyczański, Wyczański, Studia nad gospodarką starostwa korczyńskiego 1500-1660, Warszawa 1964, s. 148-149.
16. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880-1902, T. XIII.
17. ANKr, APK, sygn. Ak.Pot.16.
18. J. Rafacz, Stanowisko wybrańców w dawnej Polsce, „Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału II Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1939, T. 32; E. Trzyna, Położenie ludności wiejskiej w królewszczyznach województwa krakowskiego w XVIII wieku, Wrocław 1963, s. 164.
19. A. Wyczański, dz.cyt.
20. ANKr, APK, sygn. Ak.Pot.254, mkfm.J-16139. Acta causae […] Isabellae […] Lubomirska contra communitatem bonorum Mędrzechów puncto dationum inventarialium agitatae […].
21. ANKr, APK, sygn.Ak.Pot.2395, Inwentarz dóbr mędrzechowskich 1785/1786.
22. Tamże, sygn.Ak.Pot.2410, Inwentarz…1800/1801.
23. Tamże, sygn.Ak.Pot.2416, Inwentarz…1806/1807.
24. E. Trzyna, dz. cyt., s. 164
25. Tamże.
26. J. Gerlach, Chłopi w obronie Rzeczypospolitej. Studium o piechocie wybranieckiej, Lwów 1939 s. 124—125, 130, 132, 141
27. A. Kiełbicka, Studia nad sołectwamiw województwie krakowskim, Toruń 1964, s. 39; A. Falniowska-Gradowska, Świadczenia poddanych na rzecz dworu w królewszczyznach województwa krakowskiego w drugiej połowie X V III wieku, Wrocław 1964, s. 34; O komplikacjach dotyczących pełnienia służby wojskowej, jakie powstały wskutek przejmowania wybraniectw przez szlachtę piesze E. Trzyna, dz. cyt., s. 166.
28. Tamże, s. 163.
29. A. Falniowska-Gradowska, Ostatnie lata działalności Sądu Referendarskiego Koronnego, Wrocław 1971, s. 4.
30. ANKr, APK, sygn. Ak.Pot. 256, mkfm. J-16141. „Łan wybraniecki” w Mędrzechowie.
31. Tamże.
32. Tamże.
33. Tamże.
34. Tamże.
35. Tamże, Ak.Pot. 256,mkfm. J-16141.
36. Tamże.
37. Tamże, sygn.Ak.Pot.2395, Inwentarz…1785/1786.
38. Tamże.
39. Tamże.
40. Tamże.
41. Tamże.
42. Tamże. sygn. Ak.Pot.254, mkfm.J-16139.
43. Tamże.
44. Tamże, sygn. Ak.Pot. 256,mkfm. J-16141.
45. „Stan Poddanych należących do Sołtystwa mających Gronta od Sołtystwa nadane z dawna”. Tamże, sygn. Ak.Pot.254, mkfm.J-16139.
46. Tamże.
47. Tamże.
48. Tamże,, sygn. Ak.Pot. 256, mkfm. J-16141.
49. P. Świtkowski, Budowanie wiejskie dziedzicom dóbr a possessorom…do uwagi i praktyki podane z figurami, Warszawa 1782, s. 53.
50. ANKr, APK, sygn. Ak.Pot. 256, mkfm. J-16141.
51. Tamże, sygn. Ak.Pot.254, mkfm.J-16139.

 dr Krzysztof Struziak