Historia Żydów w Dąbrowie Tarnowskiej

Osadnictwo Żydów na ziemiach polskich rozpoczęło się w wieku XI. Od tego stulecia do II wojny światowej znajdowali oni w Polsce warunki dla rozwoju swego bytu narodowego, gdyż panujący tutaj ustrój prawno – polityczny dawał społeczności żydowskiej schronienie przed prześladowaniami mającymi miejsce niemal w całej Europie.

Zdobywając stałe miejsce w życiu gospodarczym państwa, Żydzi nie tylko zachowali własną religię i kulturę, ale również przez asymilację wzbogacili ją. Lokalnym przykładem takiej sytuacji są dzieje Żydów zamieszkujących Dąbrowę Tarnowską, miasto położone na równinie, w odległości 20 km na północ od Tarnowa, nad rzeką Breń.

Profesor Feliks Kiryk w monografii Dąbrowy Tarnowskiej w rozdziale „Miasta powiatu dąbrowskiego”, opisując historię miasta, podaje informację, iż w 1691 roku ochrzciła się w miejscowym kościele Żydówka Salomea i tym samym jest to pierwszy ślad osiedlającej się ludności izraelskiej jeszcze przed lokacją miasta, która miała miejsce w 1693 roku. (przyp. 1)
Realnym wskaźnikiem rozwoju gospodarczego miasteczka było wczesne i intensywne osadzanie się w nim ludności żydowskiej. Od 1697 roku istniała w mieście drewniana synagoga, natomiast od 1702 roku gmina izraelicka. (przyp. 2)
Według świadectwa wizytatora parafii z 1748 roku mieszkało w Dąbrowie już bardzo wielu Żydów, osiedlonych przy karczmach , browarach i gorzelniach, a w 1765 roku parafię dąbrowską zamieszkiwało 823 Izraelitów. (przyp. 3)
Dowodem przychylności władz i właścicieli było zezwolenie Żydom na handel i wyrób miodów pitnych, wódki oraz piwa. W 1760 roku Stanisław Lubomirski, podstoli koronny i dziedzic Dąbrowy, oddał w dzierżawę dąbrowskim starozakonnym przywilej na wyłączność produkcji i sprzedaży wszelkich trunków oraz handel jarmarczny tytoniem, świecami i smołą. Miejscowi Żydzi otrzymali również prawdo zarządzania młynami, a także czynsze z placowego, prętowego oraz opłaty z targów i jarmarków słynnych w całej Małopolsce z handlu końmi i wołami. (przyp. 4)
Polityka ostatnich w Dąbrowie Lubomirskich pozwoliła więc Żydom na uchwycenie handlu i produkcji artykułów monopolowych, co było niekorzystne dla chrześcijańskiej społeczności miasta.
Dominacja Żydów w handlu i niektórych rzemiosłach, uzyskana w XVII wieku utrzymała się do wybuchu II wojny światowej.
Za czasów zaborów w powiecie dąbrowskim, który otrzymał rangę dystryktu, przewagę liczebną miała ludność wyznania rzymsko – katolickiego, inaczej było w samej Dąbrowie – tu absolutną większość stanowili Żydzi, np. w 1880 roku na 3291 mieszkańców, ludności żydowskiej było 1882 (58,78% ogółu). ( przyp. 5)
Stan ten utrzymywał się przez cały ten okres, a ludność izraelska wzrastała nawet liczebnie dwa razy szybciej, bo na przełomie XIX i XX wieku stanowiła 80% ogółu. ( przyp. 6)
W czasach autonomii galicyjskiej Dąbrowa Tarnowska bardzo zyskała na znaczeniu, stała się stopniowo głównym ośrodkiem gospodarczym i handlowym Powiśla Dąbrowskiego, była też siedzibą władz politycznych, rządowych i samorządowych.
Żydzi odgrywali ważną rolę w życiu gospodarczym miasta, skupiając w swych rękach handel hurtowy i detaliczny oraz rzemiosło. Należeli więc do najbogatszych mieszkańców i w związku z tym, uiszczali najwyższe opłaty podatkowe.
Na ten okres przypadają też początki szkolnictwa żydowskiego i polskiego w mieście. W 1788 roku w Dąbrowie istniała szkoła żydowska, do której uczęszczało 30 uczniów, by pobierać naukę od niejakiego Simona Izaaka ( przyp. 7). W 1794 roku do tej szkoły uczęszczało 57 dzieci.
Pod koniec XIX wieku powstała w Dąbrowie prywatna szkoła żydowska fundacji barona Maurycego Hirscha, która była początkowo jednoklasowa, a następnie czteroklasowa i z czasem uzyskała prawo wydawania świadectw honorowanych przez władze Galicji. ( przyp. 8) Szkoły fundacji Hirscha miały charakter wyznaniowy, uczęszczali doń w zasadzie chłopcy pochodzenia żydowskiego (rzadko dziewczęta, maksymalnie do 5 uczennic). Językiem wykładowym tych szkół był polski, chociaż uczniowie pobierali naukę języka hebrajskiego, a religii uczyli się w swoim języku narodowym. Liczba dzieci pobierających naukę z 39 w roku szk. 1894/95 wzrosła do 192 w roku szk. 1911/12. ( przyp. 9) Szkoła ta znajdowała się w miejscu, gdzie aktualnie mieści się Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 przy ulicy Kościuszki 5.
Wraz z nastaniem niepodległości ludność powiatu dąbrowskiego przystąpiła do organizowania własnej administracji. Istotne zmiany nastąpiły jednak w 1921 roku, kiedy powołana została nowa Rada Powiatowa. W jej składzie znalazło się 24 Żydów, w tym wiceburmistrz – Józef Chill, dziadek zmarłego w 2005 roku mecenasa – Marcelego Wajsbarda. W uznaniu zasług Józefa Chilla jedna z ulic Dąbrowy nosiła od 1928 roku do wojny jego imię – obecnie ul. Daszyńskiego.
Dąbrowscy Żydzi politycznie zorganizowani byli w Powiatowym Kole Ortodoksów (350 członków) oraz w Stronnictwie Narodowo – Żydowskim (Syjoniści – 250 członków), które prowadziło bibliotekę i czytelnię. ( przyp. 10)

Ortodoksi i syjoniści do wyborów występowali zazwyczaj razem, tworząc Narodowy Związek Żydowski. W sumie ludność żydowska na życie polityczne większego wpływu nie wywierała, ograniczając się do popierania własnych lokalnych interesów, przeważnie natury gospodarczej.
Bardziej ożywioną działalność prowadziły natomiast żydowskie stowarzyszenia i organizacje kulturalno – społeczne. W latach trzydzistych działały w Dąbrowie Tarnowskiej m.in. Komitet Lokalny Organizacji Syjońskiej, Żydowska Biblioteka i Czytelnia Ludowa, Stowarzyszenie „Mizrachi”, Stowarzyszenie Młodzieży Syjonistycznej „Gordonia”, Stowarzyszenie Haszomer – Hadaff, Organizacja Żydów Ortodoksów w Polsce „Agudas Isroel” i Stowarzyszenie „Talmud Thora” (przyp. 11). To ostatnie, utrzymywane przez żydowską gminę wyznaniową, miało na celu pielęgnowanie języka i kultury żydowskiej oraz wychowanie młodzieży zgodnie z zasadami religii mojżeszowej.
Istniały również na terenie Dąbrowy Tarnowskiej żydowskie stowarzyszenia o charakterze sportowym: powstały w 1924 roku Football Club „Maccabi” i „Siła – Kraft”, a w kilka lat później „Gwiazda – Stern” (przy. 12)

Jolanta Świerczek – Stelmach