Cmentarz Żydowski

Cmentarz żydowski w Dąbrowie Tarnowskiej , powszechnie nazywany kirkutem ( z j. jid., dom grobów) lub kirchołem, swoimi początkami sięga końca XVII wieku, kiedy to zbudowano pierwszą bóżnicę.

Usytuowano go obok wschodniej granicy miasta na wprost synagogi, obok drogi wiodącej do Szczucina. Taka lokalizacja cmentarza jest przykładem wyjątkowym, ponieważ według prawa żydowskiego miejsce spoczynku zmarłych powinno się znajdować poza obrębem .zabudowy, ponieważ jest miejscem nieczystym (dlatego po wyjściu z cmentarza pobożny Żyd odbywał rytualną kąpiel w mykwie).

Dąbrowski kirkut znajduje się na płaskim terenie porośniętym drzewami, spośród których wyróżnia się sześć dębów, pomników przyrody. Pamiętają one tragiczny dzień 22 lipca 1944 roku, kiedy to Niemcy właśnie pod nimi rozstrzelali około 180 Żydów. Tę tragedię upamiętnia pomnik wybudowany przez syna Mojżesza Jassy i rozbudowany do obecnego stanu przez Żydowską Kongregację z Tarnowa. (przyp. 16)
Inny monumentalny pomnik został wzniesiony w 1992 roku w 50 rocznicę Holocaustu. Jak głosi napis nagrobkowy, powstał on dzięki Fundacji Żydowskiej Reichberg – Rothowie, którą tworzą dąbrowscy Żydzi przebywający obecnie w USA (na zdjęciu).

Przez wiele lat opiekunem cmentarza był ostatni pobożny dąbrowski Żyd – Samuel Roth (1920-1995), który za swoją pracę otrzymywał wynagrodzenie od swoich rodaków z Izraela i USA.
W latach dziewięćdziesiątych dzięki staraniom ówczesnych władz gminnych usunięto chaszcze i krzaki z cmentarza oraz przy finansowym wsparciu z zagranicy postawiono nowe metalowe ogrodzenie z bramą wejściową. (przy. 17)
W 1991 roku wystawiono ohel (hebr., namiot), niewielki budynek stawiany nad grobem szczególnie zasłużonych rabinów, cadyków czy uczonych talmudystów, w którym znajdują się 3 płyty nagrobne, w miejscu, gdzie prawdopodobnie spoczywają zwłoki trzech rabinów – ortodoksów: Dawida Ungera, jego syna Józefa i prawnuka Mosze. Na cmentarzu dąbrowskim pochowani są jeszcze inni rabini: Jakub Weidenfeld, Schaptai Hakoen Rappaport i Hirsch Weiss – nikt nie zna jednak miejsc ich pochówku. (przy. 18)
Ich odnalezienie jest trudne, ponieważ podczas wojny Niemcy zniszczyli wiele macew (hebr., pomnik, nagrobek, postument). Macewa to tradycyjny płaski kamienny nagrobek ustawiony pionowo u szczytu grobu, opatrzony napisami, czasami ozdobnymi płaskorzeźbami z motywami kwiatów, zakręconych linii, biblijnych zwierząt oraz symbolami dostarczającymi dodatkowych informacji o zmarłym. Oprócz imienia osoby zmarłej i daty śmierci na macewach znajdowały się cytaty z Tory lub Psalmów, formuły pochwalne dotyczące zmarłego, a czasem nawet informacje o rodzie, z którego pochodził.
Dużą ilość macew z dąbrowskiego kirkutu hitlerowcy wykorzystali do brukowania dziedzińca siedziby Wehrmachtu, która mieściła się w budynku dąbrowskiego liceum oraz wyłożenia brzegów i dna rzeki Breń, celem zrobienia basenu (w okolicach dzisiejszego internatu ZSP nr 1).
W kwietniu 1993 roku odnalezione macewy zostały odkopane i przewiezione na żydowski cmentarz.
Nagrobki Żydów dąbrowskich noszą ślady kolejnych stylów artystycznych i naleciałości sztuki ludowej okolic. Motywy symboliczne, jakie odnaleźć można na macewach to: błogosławiące dłonie oznaczające groby kapłanów, księgi – groby uczonych mężów lub rabinów, świeczniki, menory – groby kobiet, korony – znajomość pism i pobożność, puszki ofiarne – hojność zmarłego, gwiazdy Dawida – symbol ludu Izraela, ptaszki – niewinną dziewczynę i inne. (przyp. 19)

Biegnący nieubłaganie czas zostawił na nagrobkach swe piętno, wiele jednak macew jest świeżo odnowionych i zadbanych.
W religii żydowskiej cmentarz otoczony jest szczególną czcią. Cmentarze są miejscem nienaruszalnym aż do czasu Sądu Ostatecznego i zmartwychwstania ciał. Istnieje tradycja, że dusza i ciało pozostają połączone nawet po śmierci, więc jeżeli tu na ziemi naruszy się kości, to naruszony zostaje także spokój duszy w niebie.

Na cmentarzu żydowskim w Dąbrowie Tarnowskiej zobaczyć można zwyczaj pozostawiania małych kamyków na niektórych macewach. Jest to tradycyjny sposób oddawania czci zmarłym. Istnieje kilka wyjaśnień tej tradycji. Jedno z nich odwołuje się do czasów biblijnych, kiedy zwłoki chroniono przed profanacją kopcami z kamieni. Inne nawiązuje do powiązania trzech słów hebrajskich: kamień, syn, ojciec. Wyraz „kamień” zawiera w sobie wszystkie litery, z których składają się pozostałe wyrazy – w ten sposób symbolicznie łączy przedstawicieli dwóch pokoleń. Z kolei na żydowskich grobach nie kładło się kwiatów, uważano je bowiem za symbol życia kłócący się z poważnym nastrojem, z jakim wierni powinni odwiedzać cmentarze. W rocznicę śmierci bliskich na macewie oprócz kamyków zapalano świece, a na grobach słynnych rabinów pielgrzymi składali zapisane na karteczkach prośby, wierząc we wstawiennictwo zmarłego u Boga.

Przypisy
1. J. Rzeszuto, saga rodu Rothów [w:] „Nowe Powiśle Dąbrowskie”, Nr 1/1997, s.11
2. Tamże;
3. J. Rzeszuto, Mów mi pan Ćmilek [w:] „Kurier Dąbrowski”, nr 1/1996, s.14
4. J. Gęza, Historia dąbrowskiej synagogi, [w:] „Nowe Powiśle Dąbrowskie” nr1/1998, s. 13
5. „Nowe Powiśle Dąbrowskie”, op. cit., s.12
6. Tamże, s.12
7. Tamże;
8. J. Rzeszuto, Żydzi dąbrowscy, s.123
9. J. Gęza, Historia dąbrowskiej synagogi, [w:] „Nowe Powiśle Dąbrowskie” nr1,1998r, s.13
10. J. Rzeszuto, op. cit., s.126
11. Tamże, s.129
12. Tamże, s.131
13. J. Gęza, op. cit., s.15
14. J. Rzeszuto, op. cit., s.123
15. Tamże, s. 132
16. Tamże, s.167
17. Tamże, s.176
18. J. Rzeszuto, Mów mi pan: Ćmilek, po. cit., s. 14
19. J. Rzeszuto, Żydzi Dąbrowscy, s. 179Bibliografia
1. Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. F. Kiryka i Z. Ruty, PWN, Warszawa – Kraków, 1974.
2. J. Rzeszuto, Żydzi Dąbrowscy, Dąbrowa Tarnowska, 1993.
3. K. Bochenek, Sześć wieków parafii Dąbrowa Tarnowska, Rzeszów, 1993.
4. R. Szuchta, P. Trojański, Holocaust. Program nauczania o historii i zagładzie Żydów, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2000.
5. „Kurier Dąbrowski”, nr 1/1996.
6. „Nowe Powiśle Dąbrowskie”, nr 1/1997 oraz nr 4/1998.
7. Kronika Polski, pod red. A. Nowaka, Wydawnictwo R. Kluszczyński, Kraków 2000
8. Encyklopedia szkolna, Historia, WSiP, Warszawa 1993.
9. A. Cała, H. Węgrzynem, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich, WSiP,
Warszawa 2000.
10. Pamięć. Historia Żydów polskich przed, w czasie, i po Zagładzie, pod red. F. Tycha,
Fundacja Shalom, Warszawa 2004.